Συνέντευξη NEA

Λίγο μετά την απώλεια της Ζωής, μπανάλ η ερώτησή μου αλλά σας λείπει;
 
 
Είναι εδώ. Ο χρόνος δεν έχει αλλάξει την σχέση μου με την Ζωή. Υπήρξε 41 χρόνια γυναίκα μου και ουσιαστικά παραμένει . Οι πολλές φωτογραφίες που βλέπετε δεν αναπληρώνουν την φυσική παρουσία της αλλά με λίγη φαντασία όλα γίνονται.
 
Αναρωτιέμαι αν μας λείπει κάποιος περισσότερο όταν μαζί του έχουμε ζήσει πολλά ή αν είχαμε μαζί του ανεξόφλητους λογαριασμούς.
 
 
Το κενό είναι δυσαναπλήρωτο. Σημασία έχουν τα 41 έτη κοινού βίου με όλες τις πιθανές διακυμάνσεις. Το τελικό ισοζύγιο; Υπέροχο!
 
Πώς ήταν η Ζωή;
 
 Ευαίσθητη, εκρηκτική, ταλαντούχα, ερωτική, δυνατή, αφοσιωμένη. Θα μπορούσα ώρες να την περιγράφω.
 
Πώς γνωριστήκατε;
 
Ήλθε στο γραφείο μου ως πιθανή πελάτισσα. Είχε ένα συμβόλαιο για περιοδεία στη Γερμανία και είχε δημιουργηθεί πρόβλημα με τον αντισυμβαλλόμενο. Το ωραιότερο; Δεν την γνώριζα.
 
Πώς γίνεται;
 
Τα έργα της δεν τα είχα παρακολουθήσει. Κατά την Επταετία δεν ήμουν στην Ελλάδα. Και πριν το 1967  δεν είχα δει τις ταινίες της.
 
 
Μου φαίνεται απίστευτο. Ήταν μαζικές ταινίες, δημοφιλείς.
 
 
Της το έλεγα και γελούσαμε. Τότε έκανα παρέα με τον Νίκο Κούνδουρο, τον Μιχάλη Κακογιάννη και άλλους. Θεωρούσαμε τις ταινίες του Φίνου ή του Καραγιάννη εμπορικές. Άλλο που λίγο μετά οι ίδιοι άνθρωποι ανακάλυψαν την γοητεία και την σημασία αυτού του κινηματογράφου.  Μόλις την είδα στο γραφείο μου ανέλαβα την υπόθεσή της. Λίγο μετά της έκανα πρόταση για δείπνο στην παραδοσιακή ταβέρνα του Ζαφείρη στην Πλάκα. Από κεί ξεκίνησε η κοινή μας πορεία.
 
Εσείς είχατε παντρευτεί πριν.
 
Είχα παντρευτεί το 1966 την Αλίσια. Ζήσαμε στο εξωτερικό. Εγώ γύρισα από Παρίσι μόνος τον Ιανουάριο του 1974. Είχαμε ήδη χωρίσει.
 
Αναλαμβάνετε τότε το γραφείο του πατέρα σας;
 
Όχι. Το γραφείο το είχε ιδρύσει ο παππούς μου Κωνσταντίνος που ήταν εισαγγελέας εφετών. Το 1910 εκδιώχθηκε μαζί με άλλους τέσσερις από το σώμα ως φιλοβασιλικός. Τότε ο παππούς δημιούργησε το δικηγορικό του γραφείο στην οδό Σίνα. Πολιτεύτηκε, ήταν βουλευτής Μεσσηνίας, έγινε υπουργός Θησαυρού στην κυβέρνηση Πρωτοπαπαδάκη, λίγο πριν την τραγωδία του 1922.
 
Θησαυρού;
 
Ναι. Για πρώτη φορά αποκόπηκε ένα κομμάτι από το υπουργείο Οικονομικών και είχε σαν αρμοδιότητα την χρηματοδότηση του εκστρατευτικού σώματος στην Μικρά Ασία. Όταν πέθανε ο παππούς μου, ο πατέρας μου συνέχισε την πολιτική και την δικηγορία, και εγώ είμαι η τρίτη γενιά. Τον πατέρα μου συνέλαβαν τον Μάιο του 1967 οι χουντικοί. Τον Ιούλιο του 1967 το γραφείο έκλεισε κι εγώ έφυγα. Το 1968 ο πατέρας μου πέθανε. Όταν γύρισα τον Ιανουάριο του 1974 ξεκίνησα από το μηδέν. Νοίκιασα στην Σόλωνος ένα μικρό διαμέρισμα και συνέχισα την δικηγορική δραστηριότητα που είχα ξεκινήσει το 1961. Έτσι με γνώρισε η Ζωή τον Φεβρουάριο του 1976.
 
Μηνύετε την χούντα τότε. 
 
Η μήνυση έγινε στις 9 Σεπτεμβρίου του 1974.
 
Γιατί μηνύσατε την Χούντα;
 
Μόλις έγινε το πραξικόπημα, από την πρώτη στιγμή ήμουν κάθετα αντίθετος. Με δύο φίλους και τον Γιώργο Κουρή αποφασίσαμε να κινητοποιηθούμε. Κάτι όμως πήγε στραβά, πιάσανε έναν της παρέας. Τον Ιούλιο του 1967 έφυγα, πήγα αρχικά στο Λονδίνο και μετά στο Παρίσι. Λίγους μήνες μετά την επιστροφή μου το Ιανουάριο του 1974 μεσολάβησε το Κυπριακό. Δεν μπορούσα να αποδεχθώ ότι οι στρατιωτικοί που είχαν ανατρέψει την Βασιλευομένη κοινοβουλευτική δημοκρατία κυκλοφορούσαν ελεύθεροι, καθώς δεν είχε κινηθεί καμία διαδικασία κυρώσεων εναντίον τους. Έτσι συνέταξα το κείμενο μήνυσης με τον τότε ασκούμενο δικηγόρο κύριο Πέτρο Μακρή- Σταϊκο. Κατέθεσα την μήνυση στον εισαγγελέα-έμεινε έκπληκτος- και έτσι ξεκίνησε η όλη διαδικασία. Μετά από λίγο διάφοροι συνάδελφοι μου με κατηγόρησαν πως δεν συμπεριέλαβα το αδίκημα της στάσης. Αυτό προέβλεπε την θανατική ποινή. Απάντησα πως το έκανα σκόπιμα γιατί αν είχα ενσωματώσει και το αδίκημα της στάσης θα αναλάμβανε την ανάκριση το στρατοδικείο που τότε πίστευα πως ελέγχεται ακόμη από την Χούντα. Εκ των υστέρων, ασκήθηκε δίωξη και για το αδίκημα της στάση της.
 
Τους πρωταίτιους τους υπερασπίζετε τότε κάποιος;
 
 
Ναι βέβαια. Μια ομάδα δικηγόρων, όπως ο Αλφαντάκης, ο Διαλυνάς κτλ. Εμείς δεν ήμασταν απέναντι. Δεν είχαμε δικαίωμα να δηλώσουμε παράσταση πολιτικής αγωγής αφού κάτι τέτοιο δικαιούται μόνον ο άμεσα ζημιωθείς από την πράξη. Είχα τότε υποστηρίξει ότι θα μπορούσαν να δηλώσουν παράσταση πολιτικής αγωγής Έλληνες πολίτες που θεωρούσαν ότι είχαν προσβληθεί ηθικά, κοινωνικά και πολιτικά από το έγκλημα των στρατιωτικών. Η άποψή μου αυτή και ορθά δεν είχε γίνει δεκτή. Τόσο εγώ όπως και άλλοι, εξεταστήκαμε ως μάρτυρες κατηγορίας.
 
Τι θυμάστε;
 
Το κλίμα ήταν ήρεμο. Το διατηρούσε ο τότε πρόεδρος του δικαστηρίου Ιωάννης Ντεγιάννης και οι εισαγγελείς Σταμάτης και Κανίνιας. Κρατούσαν τις ισορροπίες. Και οι κατηγορούμενοι δεν είχαν κάνει έντονα επεισόδια. Κάθε τόσο η υπεράσπιση έκανε ενστάσεις. Το δικαστήριο τους έκρινε ενόχους. Μετά ακολούθησε η δίκη του Πολυτεχνείου και η δίκη των βασανιστών. Εκεί εκπροσώπησα κάποια θύματα που είχαν δηλώσει παράσταση πολιτικής αγωγής. Μετά από 15 χρόνια, με άρθρο μου στην εφημερίδα Ακρόπολη ζήτησα να αποφυλακισθούν οι αξιωματικοί, με το επιχείρημα πως με βάση του ΠΔ του Ιουλίου του 1974, μια από τις ενστάσεις της υπεράσπισης ήταν νομικά βάσιμη. Με στήριξε ο τότε βουλευτής της αριστεράς Ανδρέας Λεντάκης. 
 
Αυτό είχε αντιδράσεις;
 
Όταν κατέθεσα μήνυση κατά της χούντας δέχθηκα απειλές από φιλοχουντικούς. Και όταν ζήτησα την αποφυλάκιση τους απειλήθηκα από την άλλη πλευρά.  
Υπάρχει μια άποψη πως όσοι αντιστάθηκαν στην Χούντα δεν ήταν πολλοί.
 
 
Δεν ήμουν στην Ελλάδα. Από την πρώτη στιγμή αντιστάθηκαν εκτός από τους αριστερούς, οι αμετανόητοι φιλελεύθεροι (όπως είμαι και γω)και ορισμένοι αξιωματικοί που είχαν μείνει πιστοί στον βασιλιά (θυμάμαι τον Ρόδη Ρούφο, που συνάντησα το πρωί της 21ης Απριλίου και ήταν έξαλλος και έτοιμος να παραιτηθεί από το Υπουργείο Εξωτερικών).  Η μεγάλη πλειοψηφία είχε δυστυχώς αποδεχθεί την Δικτατορία. Όμως αξιόλογοι Έλληνες την πολέμησαν, ταλαιπωρήθηκαν και βασανίσθηκαν,. Εγώ στο Λονδίνο είχα στενή συνεργασία με τον Τάκη Λαμπρία, το Greek Repοrt και με την ομάδα ελευθέρων Ελλήνων αξιωματικών.
 
Το 1968 πάντως βρίσκεστε και στο εξεγερμένο Παρίσι.
 
Ήμουν στο Λονδίνο. Κατέβηκα στο Παρίσι κι έμεινα λίγο ζώντας τον Μάη.
 
Πώς ήταν το κλίμα;
 
Συγκλονιστικό. Δεν ήμουν στις συγκρούσεις. Ήταν μια εμπειρία που ήθελα να ζήσω. Στο Παρίσι τότε ήταν ο φίλος μου ο Κούνδουρος, ο Ράμφος και πολλοί άλλοι Έλληνες. Δεν συμμετείχα στις πανεπιστημιακές συζητήσεις, αλλά έζησα την ατμόσφαιρα.
 
Το 1968 ο Λυκουρέζος είναι δεξιός ή κεντρώος;
 
Δεν μπορώ με ακρίβεια να προσδιορίσω. Είμαι ένας αμετανόητος φιλελεύθερος αστός που κατά καιρούς έχει φάει καρπαζιές και από αριστερά και από δεξιά. Ίσως αν έκανες μια τομή στην σκέψη μου, θα έβρισκες πολλά τεμάχια που θα μπορούσες να βαπτίσεις…. Δεξιά, κεντρώα και αριστερά!! Η μήνυση κατά της χούντας δεν ήταν πράξη δεξιού. Το ξύλο που έφαγα το 1961 από αστυνομικούς και η μήνυση εναντίον τους δεν ήταν πράξη δεξιού.
 
Τι έγινε τότε;
 
 
Έχει έρθει ο Γκαγκάριν στην Ελλάδα. Οργανώνεται μια υποδοχή στους Στύλους του Ολυμπίου Διός. Εγώ νέος τότε, με τον φίλο μου Παπακυριακόπουλο, ανεβαίναμε από την οδό Μητροπόλεως προς το Σύνταγμα. Πήγαινα στο γραφείο μου στην οδό Αλεξάνδρου Σούτσου. Ξαφνικά βλέπω, κοντά σε ένα περίπτερο, στην είσοδο της Φιλελλήνων, μια ομάδα αστυνομικών να δέρνουν κάποιον. Η αδρεναλίνη μου ανεβαίνει και τρέχω: τι τον χτυπάτε τους ρωτάω; Τον εγκαταλείπουν, αρχίζουν να με χτυπάνε και με πάνε σηκωτό στην οδό Λέκκα, στην πρώτη Αστυνομική Υποδιεύθυνση (Ο πατέρας μου την διετία 52’ 54’ ήταν Υπουργός Εσωτερικών και Δημόσιας Τάξης). Με κράτησαν στο τμήμα 2-3 ώρες και αφού με άφησαν την επομένη κατέθεσα μήνυση κατά αγνώστων. Την προανάκριση ανέλαβε ο τότε  εισαγγελέας Φλώρος, ο οποίος δεν μπορούσε να εντοπίσει τους ενόχους του ξυλοδαρμού μου και της παράνομης κατακράτησής μου. Κάποια μέρα όμως στο πλαίσιο της προανάκρισης ένας αστυνομικός αποκάλυψε ότι την παράνομη εντολή είχε δώσει ο αστυνομικός διευθυντής του, ο οποίος τελικά παραπέμφθηκε σε δίκη και καταδικάστηκε. Με στήριξαν όλοι οι δικηγορικοί σύλλογοί. Επειδή υποπτευόμουν ότι θα με χαρακτήριζαν οι αστυνομικοί ταραξία, είχα προτείνει μάρτυρες μου τον Κωνσταντίνο Τσάτσο και τον Γεώργιο – Αλέξανδρο Μαγκάκη.
 
 
Δεν ήσασταν δεξιός λοιπόν.
 
Άκου τώρα κάτι απίστευτο. Όταν ήμουν υποψήφιος βουλευτής το 2000 στις προεκλογικές περιοδείες πήγαινα σε λαϊκές. Μια μέρα στην Κυψέλη, έρχεται ένας κύριος και μου λέει: με θυμόσαστε; Εγώ ήμουν που σώσατε, από το ξύλο το 1961. Ήταν φωτογράφος της Αυγής. Η τρίτη κίνησή μου που δεν μπορεί να θεωρηθεί δεξιά κίνηση ήταν η μήνυση κατά της στρατιωτικής ηγεσίας του ΝΑΤΟ, για βομβαρδισμούς στην Σερβία. Υπέγραψε και ο Μίκης. Την μήνυση αυτή κατέθεσα στην αρμόδια εισαγγελέα στην Χάγη, αλλά δυστυχώς έμεινε στο συρτάρι της!!!
 
 
Υπάρχει η δίκη της ζωής σας;
 
Οι μεγάλες δίκες πάντα αφήνουν την σφραγίδα τους. Δεν μπορώ να ξεχωρίσω μια ως την κορυφαία, πάντως θυμάμαι μια δίκη με ιδιαίτερο πολιτιστικό ενδιαφέρον.. Είχε χαρακτηριστεί ως άσεμνο ένα βιβλίο του Σαρτρ και είχε παραπεμφθεί στο δικαστήριο ο εκδότης. Τον υπερασπίστηκα και τελικά σε δεύτερο βαθμό αθωώθηκε, διότι κρίθηκε πως βιβλίο του μεγάλου συγγραφέα Σάρτρ δεν μπορούσε να θεωρείται άσεμνο.
 
 
Άλλη;
 
Η Δίκη του Μνημονίου. Τον Ιανουάριο του 1967 η εφημερίδα Ελευθερία του Πάνου Κόκκα είχε δημοσιεύσει ένα μεγάλο κείμενο που αποτύπωνε πρακτικά μιας συνάντησης μεταξύ του Παναγιώτη Καννελόπουλου αρχηγού τότε της ΕΡΕ ,της Ελένης Βλάχου και του τότε γραμματέα του βασιλιά κυρίου Μπίτσιου αν θυμάμαι καλά. Στο Μνημόνιο αυτό εμφανίζοντο ότι απέργαζοντο συνταγματική εκτροπή. Ο Παναγιώτης Καννελόπουλος και η Ελένη Βλάχου κατέθεσαν μήνυση εναντίον του Κόκκα για πλαστογραφία και συκοφαντική δυσφήμηση. Στην προδικασία ο Κόκκας αθωώθηκε από τ αδίκημα της πλαστογραφίας και παραπέμφθηκε να δικαστεί για συκοφαντική δυσφήμιση των δυο μηνυτών του. Η δίκη άρχισε στις 15 ή 16 Απριλίου του 1967. Μάρτυρες κατηγορίας ο εν ενεργεία τότε πρωθυπουργός Π. Κανελόπουλος και σχεδόν ολόκληρο το υπουργικό συμβούλιο
 
Το ερώτημα ήταν φαντάζομαι πού βρήκε το χαρτί ο Κόκκας…
 
Αυτό το ερώτημα έθετε συνέχεια το δικαστήριο, αλλά ο Κόκκας ως συνεπής και υπεύθυνος δημοσιογράφος- εκδότης διατηρούσε το απόρρητο της πηγής του. Το κλίμα της δίκης ήταν πολύ δυσμενές για τον κατηγορούμενο και καθώς η Ελευθερία είχε δικαιωθεί σε δυο προηγούμενες μεγάλες δίκες, στην μια με μηνυτή τον τότε πανίσχυρο οικονομικό παράγοντα Στρατή Ανδρεάδη και στην άλλη για περίύβρισηαρχής του στρατηγού Καρδαμάκη έπρεπε και τώρα να αποφύγουμε την καταδίκη που ενόψει των εκλογών που είχαν προγραμματιστεί για τις 10 Μαϊου θα είχε αρνητικές επιπτώσεις για την κεντρώα παράταξη. Έτσι στις 20 Απριλίου το βράδυ ο Κόκκας και οι συνήγοροι του Κ. Στεφανάκης και Αλέξανδρος Λυκουρέζος ζητήσαμε από το δικαστήριο να διαταχθεί αυτοψία σε όλες τις γραφομηχανές του κόμματος της ΕΡΕ προκειμένου να διαπιστωθεί πως εκεί είχε δακτυλογραφηθεί το Μνημόνιο. Όταν το δικαστήριο απέρριψε το αίτημα της υπεράσπισης δηλώσαμε ότι αποχωρούμε από τη διαδικασία καταγγέλλοντας το δικαστήριο για φιλοκυβερνητική στάση με στόχο να καταστήσουμε αναξιόπιστη την καταδίκη του πελάτη μας μου έμοιαζε βεβαία. Και ενώ την επόμενη μέρα 21 Απριλίου ο Κόκκας θα εμφανίζετο μόνος του και σιωπηλός στο δικαστήριο μεσολάβησε το πραξικόπημα και τόσον η Βλάχου και όσον ο Καννελόπουλος ανεκάλεσαν την μήνυσή τους, αφού τότε όλοι βρεθήκαμε στο ίδιο αντιχουντικό στρατόπεδο.

 
Παρότι δικηγόρος, είστε αρκετά φιλότεχνος, πάτε συχνά Θέατρο, σας βλέπω χρόνια σε Επίδαυρο.
 
Η πρώτη μου αγάπη ήταν η αρχιτεκτονική, μετά το θέατρο και τρίτη τα νομικά.
 
 
Με τον Μάνο Χατζιδάκι πώς συνδεθήκατε τόσο στενά;
 
 
Υπήρξα δικηγόρος του. Γίναμε καλοί φίλοι.  Κάποια μέρα το φθινόπωρο του 1952 αν θυμάμαι καλά ένας κοινός μου φίλος μου σύστησε στο «ορθάδικο» του Λουμίδη στη οδό Βουκουρεστίου, έναν παχουλό φαντάρο, ήταν ο Χαζτηδάκης, που αντιμετώπιζε εκείνη τη εποχή ένα πρόβλημα. Είχε κληθεί στην Ρώμη το ελληνικό χορόδραμα της Ραλλούς Μάνου για να παρουσιάσει της 6 Λαϊκές ζωγραφιές και τον Καραγκιόζη με την συνοδεία δυο πιάνων. Στο ένα θα έπαιζε ο Μάνος και στο άλλο ο Γιάννης Παπαδόπουλος. Στον Μάνο όμως δεν του έδιναν άδεια να βγει από την Ελλάδα αφού υπηρετούσε την θητεία του. Μου ζήτησαν λοιπόν να μεσολαβήσει ο πατέρας μου, που ήταν τότε υπουργός, η άδεια δόθηκε, και η παράσταση στην Ρώμη έγινε και χειροκροτήθηκε. Αργότερα το 1970 στο Παρίσι είχα μεσολαβήσει για να συμφιλιώσω τον Μάνο με την Μελίνα και τον Μίκυ!!!
 
Για πείτε.
 

Μετά το πραξικόπημα η Μελίνα αφοσιώθηκε με πάθος στον αντιδικτατορικό αγώνα εκτός Ελλάδος. Παρόλου που ελάτρευε τον Μάνο είχε πολύ θυμώσει με την στάση του καθώς συναντούσε στην Αθήνα τον υπουργό Μακαρέζο για την ρύθμιση κάποιον οικονομικών θεμάτων που τον απασχολούσαν. Ο Μάνος ζούσε τότε στην Νέα Υόρκη αλλά ερχόταν τακτικά και στο Παρίσι. Πήρα τότε την πρωτοβουλία να προγραμματίσω μια συνάντηση του Μάνου με τη Μελίνα για να γεφυρωθεί το χάσμα και να υπάρξει συμφιλίωση. Την εποχή εκείνη είχε δημιουργήσει το έργο Μελισσάνθη. Έτσι μια μέρα του 70’ δεν θυμάμαι ακριβώς πήγαμε με τον Μάνο και τον Μίκυ στο σπίτι της Μελίνας. Ο ένας έπεσε στην αγκαλιά του άλλου και επήλθε μια εγκάρδια συμφιλίωση. Παρόντες ήσαν ο Ντασά και ο Κακόγιάννης. Και η πιο συγκινητική στιγμή της βραδιάς.. ο Μάνος στο πιάνο, η Μελίνα στα γόνατα, και ο Μίκυς όρθιος τραγουδούν όλοι μαζί.

 
Υπάρχει όριο ηθικό στην υπεράσπιση ενός εντολέα; Το ρωτώ γιατί έχετε υπερασπιστεί τον αστυνομικό Μελίστα στην δολοφονία Καλτεζά.
 
Ακόμα και σήμερα, δεν με συμπαθούν… στα Εξάρχεια, γειτονιά που αποφεύγω!! Αθωώθηκε ο Μελίστας τότε με αντίδικο τον Κωνσταντόπουλο και τον Κουβέλη. Πέρασα μια κόλαση μετά το αποτέλεσμα αυτό, καθώς δεχόμουν απειλές και καίγανε.. την φωτογραφία μου στο Πολυτεχνείο!! Τότε για πρώτη φορά απέκτησα αστυνομική συνοδεία.
 
 Γιατί το αναλάβατε;
 
Αν είχε έλθει πρώτη η πλευρά Καλτεζά θα αναλάμβανα εκείνη. Δεν έχω ποτέ υπερασπιστεί κατηγορούμενο για παιδεραστία και τρομοκρατία.
 
 Ο Ντοστογιέφσκι κάπου λέει πως ο δικηγόρος είναι νοικιασμένη συνείδηση.
 
Και ποιος πληρώνει το ενοίκιο;
 
Δικηγορείτε σήμερα;
 
Συνεχίζω με δύναμη την δικηγορική μου δραστηριότητα.